Co to jest mobbing? Definicja, rodzaje i przeciwdziałanie

W dobie rosnącej świadomości pracodawców oraz pracowników odnośnie do utrzymywania wysokich standardów w środowisku pracy coraz częściej zwraca się uwagę na termin, jakim jest mobbing. Jest to bowiem zjawisko, którego skutki dotykają nie tylko ofiary, ale również całe środowisko pracy, obniżając efektywność zespołów i niszcząc reputację organizacji. Czym jest mobbing, jakie są jego rodzaje oraz konsekwencje? W artykule odpowiadamy na te i inne pytania.

Spis treści: 

• Definicja mobbingu
• Rodzaje mobiingu
• Skutki mobbingu dla pracownika
• Przeciwdziałanie mobbingowi
• Jak udowodnić mobbing?

Definicja mobbingu

Wśród licznych terminów opisujących mobbing na szczególne wyróżnienie zasługują określenia zawarte w Kodeksie pracy oraz stworzone przez Międzynarodową Organizację Pracy, afiliowaną przez ONZ, której siedziba znajduje się w Genewie.

 

Czym jest mobbing według Kodeksu pracy?

Definicja mobbingu została zawarta w art. 94(3), według którego obejmuje on działania lub zachowania o określonych cechach:

• są uporczywe i długotrwałe (w związku z tym jednorazowy incydent nie spełnia kryteriów mobbingu);
• wywołują u pracownika zaniżoną ocenę własnej przydatności zawodowej (wprowadzają go w stan niewiary we posiadane kompetencje);
• prowadzą do izolacji społecznej (przez to pracownik może czuć się wykluczony z zespołu).

Warto podkreślić, że kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek zapobiegania temu zjawisku. Zaniedbanie tego obowiązku może prowadzić do pociągnięcia go do odpowiedzialności prawnej.

Definicja mobbingu według Międzynarodowej Organizacji Pracy

Inną definicję mobbingu przedstawia Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), dostarczając szerszej perspektywy. Określa go jako nadużycie władzy i systematyczne działania skierowane przeciwko pracownikowi, które naruszają jego godność, zdrowie i warunki wykonywania obowiązków. MOP zwraca uwagę, że mobbing może mieć charakter zarówno bezpośredni (np. krzyki, groźby), jak i pośredni (np. manipulacje, subtelne oskarżenia).

Rodzaje mobbingu

Wiele obserwacji i różnych sytuacji z życia pracowników pozwoliło sklasyfikować i wyodrębnić różne rodzaje mobbingu w zależności od jego cech.

 

Mobbing prosty i ukośny – różnice i przykłady

Jednym z podziałów jest klasyfikacja na mobbing prosty oraz ukośny. Ten pierwszy ma klasyczną formę – jeden sprawca systematycznie nęka jedną ofiarę. Najprostszym przykładem może być przełożony krytykujący codziennie podwładnego, ignorując przy tym jego sukcesy i wyolbrzymiając błędy. Może mieć to miejsce w trakcie spotkań zespołu, kiedy drobne pomyłki będą rozdmuchiwane jako poważne problemy. W mobbingu prostym pracodawca może nakładać na pracownika dodatkowe obowiązki lub ogranicza dostęp do zasobów, np. odbiera służbowy telefon czy komputer. Co więcej, przydziela on mu znacznie więcej zadań niż innym, wiedząc, że jest to niewykonalne w określonym czasie.

Znacznie trudniejszy do wykrycia, a co za tym idzie – udowodnienia, jest mobbing ukośny. Obejmuje on bowiem działania bardziej subtelne, np. roznoszenie plotek, które podważają reputację czy kwalifikacje pracownika, lub czyny podejmowane w sferze nieformalnej (np. celowe niedopuszczanie danej osoby do kluczowych rozmów o firmie czy projektach). Kierownik stosujący mobbing ukośny może np. sugerować innym pracownikom, że jedna osoba „zawsze opóźnia projekty”, choć fakty są inne, co prowadzi do narastania negatywnej atmosfery wobec danej jednostki. Innym przykładem będzie zdegradowanie do mniej prestiżowego projektu lub oddelegowanie do zadań poniżej kwalifikacji, mimo że formalnie pełni się to samo stanowisko. Mobbing ukośny doskonale obrazuje też scena, gdy podczas spotkania przełożony wypowiada się z pozorną troską, np.: „Jestem pewien, że kolega X da sobie radę, choć wszyscy wiemy, że ostatnie wyniki były poniżej oczekiwań.”

 

Mobbing horyzontalny, wstępujący i skośny – na czym polegają?

Kolejny podział skupia się na podziale stanowisk, obejmując mobbing horyzontalny, wstępujący oraz skośny. Mobbing horyzontalny ( zwany inaczej poziomym) ma miejsce między pracownikami na równym szczeblu. Przykładem może być zazdrość o awans czy podwyżkę, która prowadzi do działań wykluczających kolegę z zespołu. Mobbing wstępujący ma miejsce, gdy grupa podwładnych stosuje go wobec przełożonego, np. poprzez podważanie jego decyzji lub rozpowszechnianie fałszywych informacji. Ostatni z rodzajów, czyli skośny (ukryty) niejednokrotnie obejmuje działania manipulacyjne, gdzie przełożony subtelnie angażuje innych pracowników w działania przeciwko ofierze, aby ukryć swoją rolę.

 

Przemoc psychiczna jako forma mobbingu

Przemoc psychiczna to jedna z najczęściej spotykanych form mobbingu. Może przyjmować różne postacie, które omawiamy poniżej.

 

Nękanie psychiczne i zastraszanie pracownika

Nękanie psychiczne to forma regularnej presji. Może ona przejawiać się w postaci codziennych uwag podważających kompetencje ofiary/pracownika, publicznego krytykowania go na spotkaniach bądź manipulowania informacjami w celu przedstawienia ofiary w złym świetle. Zastraszanie to z kolei bardziej agresywna forma nękania – może obejmować groźby zwolnienia lub represji.

 

Celowe ośmieszanie i izolowanie pracownika

Inną formą mobbingu jest izolowanie pracownika, co często wiąże się z celowym ograniczaniem jego kontaktów z zespołem, np. przez niewłączanie go do grupowych projektów lub unikanie rozmów. Ośmieszanie z kolei może obejmować publiczne wytykanie błędów lub szyderstwa dotyczące wyglądu, umiejętności czy kwestii związanych ze sferą prywatną.

Naruszenie nietykalności osobistej – mobbing fizyczny

Chociaż najczęściej mówi się o mobbingu psychicznym, pracownicy mogą być też ofiarami  mobbingu fizycznego. Ten obejmuje głównie:

• agresywne zachowania, takie jak popychanie czy blokowanie drogi,
• celowe naruszanie przestrzeni osobistej,
• fizyczne groźby wobec ofiary.

Skutki mobbingu dla pracownika

Warto podkreślić, że mobbing bardzo negatywnie wpływa na pracownika i rzutuje na jego pozycję i samopoczucie zarówno w pracy, jak i po godzinach. Ma też wpływ na przyszłą karierę zawodową.

 

Rozstrój zdrowia psychicznego i fizycznego

Działania szkalujące wpływają destrukcyjnie na zdrowie psychiczne ofiary, prowadząc m.in. do depresji, zaburzeń lękowych, czy zespołu stresu pourazowego (PTSD). Zaobserwowane objawy fizyczne obejmują nawracające bóle, migreny, problemy z sercem i inne choroby związane z chronicznym stresem.

 

Zaniżona ocena przydatności zawodowej

Skutkiem mobbingu bardzo często jest utrata wiary we własne umiejętności. W dłuższej perspektywie może to prowadzić do rezygnacji z pracy, trudności w znalezieniu nowego miejsca zatrudnienia, a długofalowo nawet do izolacji zawodowej.

Przeciwdziałanie mobbingowi

W związku z negatywnymi skutkami i brakiem aprobaty środowiska na takie działania zapobieganie mobbingowi w miejscu pracy stało się jednym z kluczowych zadań każdej organizacji dążącej do stworzenia zdrowego i produktywnego miejsca zawodowego. Skuteczna prewencja wymaga zarówno formalnych procedur, jak i odpowiedniej kultury organizacyjnej. Pracodawcy mają nie tylko moralny, ale także prawny obowiązek przeciwdziałać mobbingowi, a zaniedbanie w tym zakresie może prowadzić do poważnych konsekwencji, w tym roszczeń odszkodowawczych.

 

Obowiązki pracodawcy w zakresie przeciwdziałania mobbingowi

Kodeks pracy jasno wskazuje, że pracodawca ma obowiązek zapobiegania mobbingowi w miejscu pracy. Zadania w tym zakresie obejmują

• tworzenie bezpiecznego środowiska pracy – zapewnienie atmosfery, w której wszyscy  czują się szanowani i traktowani sprawiedliwie;
• monitorowanie relacji w zespole – regularne obserwacje i rozmowy mogą pomóc w wykrywaniu wczesnych sygnałów problemów interpersonalnych;
• szkolenia dla kadry kierowniczej i pracowników – pomagają zrozumieć, czym jest mobbing, jak go rozpoznawać i jakie działania podejmować w sytuacjach konfliktowych;

• reagowanie na zgłoszenia – każdy sygnał musi być traktowany poważnie i rozpatrywany w sposób bezstronny, zgodnie z wewnętrznymi procedurami.

Niewywiązywanie się z tych obowiązków może skutkować odpowiedzialnością pracodawcy, zarówno w wymiarze finansowym, jak i wizerunkowym. Sąd pracy, analizując przypadki mobbingu, często zwraca uwagę, czy pracodawca podejmował aktywne działania zapobiegawcze.

 

Polityka antymobbingowa i komisje antymobbingowe

W związku z tym, że polski Kodeks pracy nie precyzuje, jakie metody mają przeciwdziałać mobbingowi, zadanie to spoczywa na zakładach pracy/właścicielach przedsiębiorstwa. Dokumentem określającym określającym zasady i procedury zapobiegania oraz reagowania na mobbing w organizacji jest polityka antymobbingowa. Jej wdrożenie to jedno z najskuteczniejszych narzędzi przeciwdziałania temu zjawisku. Dobrze przygotowana powinna zawierać:

• definicję mobbingu,
• procedury zgłaszania jego przypadków,
• gwarancję ochrony zgłaszających,
• sankcje dla sprawców,
• edukację i szkolenia.

W większych organizacjach skutecznym narzędziem walki z mobbingiem są też komisje antymobbingowe. Funkcjonują one jako niezależne organy rozpatrujące zgłoszenia dotyczące mobbingu. Działania komisji antymobbingowej powinny być transparentne i zgodne z przepisami prawa. Ważne jest również, by komisja podejmowała kroki szybko, bo przeciąganie sprawy może pogłębiać szkody wyrządzone ofierze.

Jak udowodnić mobbing?

Udowodnienie mobbingu w miejscu pracy jest kluczowe dla dochodzenia swoich praw przed organami ścigania. Proces ten wymaga starannego gromadzenia dowodów oraz formalnego zgłoszenia sprawy do sądu pracy. Jeśli jesteś ofiarą mobbingu, prowadź szczegółowy dziennik zdarzeń, w którym zapisujesz daty, godziny, miejsca oraz opisy sytuacji. Przechowuj wszelką korespondencję e-mailową, SMS-y, notatki służbowe czy inne dokumenty potwierdzające niewłaściwe zachowania. Jeśli inni pracownicy byli świadkami nieprawidłowych zachowań, poproś ich o złożenie zeznań lub pisemnych oświadczeń. Kiedy czujesz, że mobbing wpłynął na Twoje zdrowie psychiczne lub fizyczne – zgromadź dokumentację medyczną, która to potwierdza. Chodzi w tym przypadku o zaświadczenia lekarskie, wyniki badań czy opinie psychologiczne.

 

Dowody mobbingu – co może pomóc w sądzie?

Jeśli chodzi o postępowanie sądowe, przydatne mogą być następujące dowody:

• korespondencja: e-maile, SMS-y czy listy zawierające obraźliwe treści, groźby lub inne przejawy mobbingu;
• nagrania: jeśli to możliwe i legalne, nagrania audio lub wideo dokumentujące niewłaściwe zachowania;
• zeznania świadków: oświadczenia współpracowników;
• dokumentacja medyczna: zaświadczenia lekarskie potwierdzające pogorszenie stanu zdrowia w wyniku mobbingu;
• notatki służbowe: dokumenty potwierdzające nieuzasadnione kary, degradacje czy inne działania pracodawcy.

 

Skarga do sądu pracy – jak złożyć formalne zgłoszenie?

Aby złożyć skargę do sądu pracy sporządź pisemny pozew, w którym opiszesz szczegółowo sytuacje mobbingowe, wskażesz dowody oraz określisz swoje żądania, takie jak odszkodowanie czy zadośćuczynienie. Załącz zgromadzone dowody, takie jak korespondencja, zeznania świadków czy dokumentacja medyczna. Pozew należy złożyć w sądzie pracy właściwym dla siedziby pracodawcy lub miejsca wykonywania pracy. Można to zrobić osobiście lub przesłać pocztą. Po złożeniu pozwu sąd wyznaczy termin rozprawy, na którą zostaniesz wezwany. Jeśli czujesz, że potrzebujesz wsparcia, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie pracy, który pomoże w przygotowaniu pozwu i reprezentacji przed sądem.

 

Roszczenia z tytułu mobbingu

Polskie prawo przewiduje możliwość dochodzenia roszczeń z tego tytułu, w tym odszkodowania oraz zadośćuczynienia.

 

Odszkodowanie za mobbing – jak je uzyskać?

Zgodnie z art. 94³ § 4 Kodeksu pracy, pracownik, który doznał mobbingu lub wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

Aby uzyskać odszkodowanie, pracownik powinien:

• udowodnić wystąpienie mobbingu,
• wykazać związek przyczynowy:,
• złożyć pozew do sądu pracy.

 

Zadośćuczynienie za rozstrój zdrowia spowodowany mobbingiem

Aby uzyskać zadośćuczynienie, pracownik powinien:

• udokumentować rozstrój zdrowia – niezbędne w tym celu jest przedstawienie dokumentacji medycznej potwierdzającej pogorszenie stanu zdrowia;
• wykazać związek przyczynowy – trzeba udowodnić, że rozstrój zdrowia jest bezpośrednim skutkiem działań mobbingowych w miejscu pracy;
• złożyć pozew do sądu pracy – podobnie jak w przypadku odszkodowania, pracownik może dochodzić zadośćuczynienia na drodze sądowej.

Wysokość zadośćuczynienia zależy od indywidualnych okoliczności sprawy, w tym stopnia doznanej krzywdy, długotrwałości mobbingu oraz jego intensywności.

Gdzie zgłosić mobbing?

Chociaż wiele mówi się o samym zjawisku mobbingu wiele osób, które go doświadczyło, nadal nie wie, gdzie zgłosić bezprawne działania przełożonego.

Państwowa Inspekcja Pracy (PIP)

Głównym organem nadzorującym przestrzeganie prawa pracy w Polsce jest Państwowa Inspekcja Pracy. Choć nie orzeka ona bezpośrednio o istnieniu mobbingu, może przeprowadzić kontrolę w zakładzie pracy i sprawdzić, czy pracodawca wywiązuje się z obowiązku przeciwdziałania temu zjawisku. Jak zgłosić mobbing do PIP? Po pierwsze, przygotuj pisemną skargę i opisz szczegółowo sytuacje, które uważasz za mobbing, podając daty, miejsca oraz osoby zaangażowane. Po drugie, złóż ją  osobiście lub listownie w najbliższym oddziale PIP. Pamiętaj, że skarga nie może być anonimowa; musi zawierać Twoje dane kontaktowe. Po trzecie, oczekuj na działania ze strony PIP. Po otrzymaniu skargi inspektor pracy może przeprowadzić kontrolę w firmie i podjąć odpowiednie kroki.

Inne instytucje i organizacje wspierające ofiary mobbingu

Oprócz PIP istnieją organizacje oferujące pomoc prawną i psychologiczną dla osób doświadczających mobbingu:

• Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe (KSA)

• Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego (PTPA)
• Dobra Fundacja
• Fundacja Vamos
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka
• Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe (OSA).

Warto dodać, że temat ten jest w kręgu zainteresowania wielu adwokatów, którzy są gotowi nieść bezpłatną pomoc prawną poszkodowanym. Warto zatem na bieżąco śledzić komunikaty BIP z terminami, w których specjaliści udzielają tego rodzaju wsparcia.

Mobbing może przybierać różne formy, od psychicznych i fizycznych ataków po subtelne manipulacje, a jego skutki obejmują pogorszenie zdrowia oraz zaniżoną ocenę przydatności zawodowej. Przeciwdziałanie wymaga działań pracodawcy, takich jak wdrożenie polityki antymobbingowej, szkolenia i szybkie reagowanie na zgłoszenia. Poszkodowany może dochodzić swoich praw poprzez sąd, korzystając z pomocy służących radą organizacji.